TARÝHÝN RÜZGARLARI - İLK TÜRK DEVLETLERİ

Türklerin ana yurdu Orta Asya'dır.Türkler burada Ural-Altay dağları ile Hazar denizi arasında yaşamışlardır.

Orta Asya'da yaşayan Türklerin genel geçim kaynakları hayvancılıktır. Göçebe bir hayat tarzı sürdürmüşlerdir. Bozkır kültürünün etkisinden dolayı savaşçı bir özelliğe sahip olan Türkler aynı zamanda teşkilatçı bir yapıya sahiptir. Bulundukları coğrafya korunaklı olmadığı için, etraftan gelebilecek saldırılara karşı kendilerini savunamk için askerliğe önem vermişlerdir. Ordu-Millet anlayışı vardır.

İlk Türk Devleti

- Tarihte bilinen ilk Türk devletidir.
- Orhun-Selanga ırmakları ile Ötüken civarında yaşamışlardır.
- Bilinen ilk hükümdarı Teoman'dır. Teoaman Orta Asya'da dağınık halde yaşayan Türk boylarını bir araya getirerek devleti kurmuştur.Tarihte ilk Türk birliğini sağladı.
- Bu dönemde Çinlilerle mücadeleler yapıldı. Çin Hükümdarı, Türk akınlarından kurtulmak amacıyla Çin Seddi'ni inşa ettirdi.
- Teoman'dan sonra yerine Mete Kağan geçmiştir.

- Dünyada ilk defa onlu sistemi kullandı. İlk düzeli orduyu kurdu.
- İpe ticaret yolunun denetimini ele geçirdi.
- Çinlilerle savaş yaptı. Mete Kağan, Çin'in tamamını ele gçirecek bir güce sahipti. Fakat bunu yapmadı. Çin nüfusunun kalabalık olmasından dolayı fetihten sonra buraya yerleşecek Türklerin Çin kültüründen etkilenerek asimile olacaklarını düşündü.
- Mete Hanın ölümünden sonra zayıflamaya başlayan devlette Çinli prenseslerle evlenme geleneği başladı. Çinliler, devletin içine kadar girebilmiş ve devletin yıkılmasında zararlı faaliyetlerde bulunmuşlardır.
- Kuzey ve güney şeklinde iki kısma ayrılmıştır. Güney Hunları Çin egemenliği altında yaşamlarına devam ettiler. Kuzey Hunları ise bağımsız kalmak için mücadele ettiler. Kuzey Hunları, 156 yılında Siyenpiler tarafından ortadan kaldırıldı.

Türklerin Orta Asya'dan Göçleri
Orta Asya'da yaşayan Türkler; doğuya (Çin), güneye (Hindistan), batıya (Hazar'ın kuzeyi ve Hazar'ın güneyine) göç ettiler.

- Kuraklık.
- Kuraklık nedeniyle otlakların azalması ve salgın hastalıklar nedeniyle hayvanların ölmesi.
- Nüfusun artması. Tarım alanlarının küçülmesi.
- Türk boyları arasında meydana gelen mücadeleler.
- Çin baskınları.
- Türklerin yeni yurtlar elde etmek isteyişi.

Orta Asya'dan batıya doğru göç eden Hunlar, Karadenizin kuzeyine yerleştiler. Burada, komutanları Balamir öncülüğünde güçlendiler. Batıya doğru ilerlediler. Barbar adı verilen Germen kavimlerini (Ostrogot, Vizigot, Franklar, Angıllar, Saksonlar, Vandallar, Gepidler) yaptıkları savaşlarda yendiler. Bu kavimler Türklerden kaçarak Roma imparatorluğuna sığındılar.
Tarihte, bu kavimlerin yerlerini değiştirmesi olayına Kavimler Göçü adı verilir (375).

- Kavimlerin sığındığı Roma İmparatorluğu bu olaydan etkilendi. Batı ve Doğu olarak ikiye ayrıldı. Batı Roma 476 yılında yıkıldı
- Kavimlerin kaynaşması ile günümüzdeki Avrupa milletleri medana geldi.
- Feodalite ortaya çıktı.
- Kavimler arasında Hıristiyanlık yayıldı.
- Avrupa'ya yerleşen Türkler burada devletler kurdular.
- Bazı tarihçilerce bu olay ilkçağın sonu ortaçağın başlangıcıdır.

- Kavimler Göçü'nün meydana gelmesini sağlayan devlettir.
- Balamir öncülüğünde Orta Macaristan'da kuruldu.
- En tanınmış hükümdarı Attila'dır. Attila Bizans ve Batı Roma ile mücadele etti. Devletin topraklarını genişletti. Devlet sınırları batıa Danimarka ile Doğu'da Volga nehrine kadar uzanmıştı.
İtalya seferi dönüşünde ölmüştür (453).
- Avrupalılar kendisine "Tanrının kırbacı" demiştir.
- Attila'nın ölümünden sonra devlet zayıflamış ve Doğu Roma tarafından yıkılmıştır.

- Tarihte Türk adıyla kurulan ilk Türk Devletidir.
- Devletin merkezi Ötüken'dir.
- orta Asya'da kuruldu. Kurucusu Bumin Kağan'dır.
- Kardeşi İstemi Yabgu ile devleti ikili teşkilata göre yönetti.(Doğu kısmını kendisi batı kısmını ise kardeşi yönetmiştir.)
- Bumin Kağan'dan sonra yerine Mukan Kağan geçmiştir. Göktürkler, en güçlü dönemini Mukan Kağan zamanında yaşadı.
- İstemi Yabgu, İpek Ticaret yolunu denetim altına almak amcıyla Sasanilerle anlaşara Akhunları ortadan kaldırdı. Daha sonra İpek ticaret yolu nedeniyle Sasanilerle arası açıldı. Bizans ile anlaşarak Sasanilerle mücadele etti.İpek ticaret yolunun denetimi tamamen Göktürkler'e geçti.
- Bu dönemde yapılan seferlerle Orta Asya'nın batı bölgesinin Türkleşmesini sağlandı.
- Mukan Kağanın ölümünden sonra devlet zayıfladı. Çinlilerin kışkırtmaları sonucu devlet doğu ve batı olarak ikiye ayrıldı. Doğu Göktürkler 630, Batı Göktürkler ise 659'da yıkıldı.

- Göktürk Devleti'nin yıkılmasından sonra Türkler Çin egemenliğine girdiler.
- 682 yılında Kutluk, Çin'e karşı başlattığı bağımsızlık mücadelesini kazandı.
- Devletin merkezi Ötüken'dir.
- Tonyukuk'u vezir olarak görevlendirdi.
- Kutluk Kağan (İlteriş), Çin'e 46 sefer yapmış ve Göktürkleri eski gücüne kavuşturmuştur.
- Kutluk Kağan'dan sonra yerine Kapgan Kağan geçti. Bu dönemde Çinlilele mücadele edildi.
- Kapgan Kağan'dan sonra devletin başına Bilge Kağan geçti. Kardeşi Kültigin ise ordu komutanı olarak görev aldı. Tonyukuk ise Bilge Kağanın danışmanı olarak görev yaptı.
- Bige Kağan döneminde Çinlilerle mücadele edildi. Karluklar itaat altına alındı.
- Kültigin ve Tonyukuk'un ölümünden sonra Bilge Kağan yalnız kaldı. Bilge Kağanın ölümünden sonra devlet zayıfladı. Basmil, Karluk ve Uygurlar ayaklandılar. Göktürk Devleti sona erdi(742).
- Bilge Kağan, Kültigin ve Tonyukuk adına orhun Yazıtları dikilmiştir. Türk tarihinin en eski yazılı eserleridir.
- Göktürklere ait Ergenekon Destanı vardır. Türklerin Ergenekon ovasından çıkarak Kutluk Devletini kurmaları anlatılır.

Uygurlar

- Kutluk Bilge Kül Kağan tarafından kuruldu.
- Devletin merkezi Ordu-Balık (Karabalgasun)dur.
- Bögü Kağan, devletin en parlak olduğu dönemdir.Uygurlar Bögü Kağan döneminde Mani dinini resmen kabul ettiler. Mani din ihayvan eti yemeyi yasaklamaktaydı. Bu da Türklerin savaşçılık özelliklerini olumsuz yönde etkilemekteydi. Bu nedenle Mani dini Türkler arasında fazla yayılmadı.
- Uygurlar Türkler arasında ilk defa yerleşik yaşama geçen devlettir.
- Ticari faaliyetlerde bulunmuşlar. Bilim ve sanatla uğraşmışlardır.
- Uygurlar, 840 yılında Kırgızlar tarafından ortadan kaldırıldı.

İlk Türk Devletlerinde Kültür Medeniyet

Devlet Yönetimi:

- Türkler bağımsızlıklarına önem vermişlerdir.
- Hükümdarlar kağan, han, hakan gibi ünvanlar kullanmışlardır.
- Türkler, hükümdarlarına Gök-Tanrı tarafından devlet yönetme yetkisi verildiğine inanmaktaydılar. Bu inanca "Kut" denir.
- Ülke hanedan ailesinin ortak malı olarak kabul edilirdi. Bu düşünce ülke topraklarının kısa sürede parçalanmasına neden olmuştur.
- Hükümdarın eşine Hatun (Katun) denmiştir. Devlet idaresinde yetkileri bulunmaktaydı.
- Hükümdarın oturduğu başkente "Ordu" denmekteydi.
- Devlet "töre" ile yönetilmekteydi. Töre, kanunlar ve örflerden oluşmaktaydı.
- Devlet iki bölgede yönetiliyordu. (Doğu-Batı, Kuzey-Güney, Sağl-Sol, Ak-Kara)
- Kararlar "toy" veya "kurultay" denilen meclislerde alınırdı. Meclis üyelerine ise toygun adı verilmekteydi.
- Orduda onlu sistem kullanıldı(Mete Han'dan sonra). Savaşlarda, süngü, kalkan, kılıç, yay ve ol kullanılırdı.

Din ve İnanış

- Gök-Tanrı inancı yaygındır (Tek tanrı inancı).
- Şamanizm inancı da görülmektedir.(İyi ve kötü ruhların varlığına inanma)
- Ölümden sonraki hayata inanç vardı. Bu nedenle ölen kişi atıyla birlikte gömülürdü.
- Mezarlarına "Kurgan", cenaze törenlerine ise "Yuğ" adı verilirdi. Hayatta iken öldürdüğü düşman sayısı kadar "balbal" adı verilen heykelleri mezarları etrafına konulurdu.
- Budizm, Maniheizm, Taoizm, Hırıstiyanlık ve Museviik dinleri de Türkler arasında görülmekteydi.

Sosyal Hayat

- Devlet işlerinde töre kuralları uygulanmaktaydı. Bu kurallar yazılı değildi.
- Hükümdar töreye aykırı karar veremezdi. Hapis cezası çok azdı. (Göçebe hatay tarzından dolayı)
- İlk olarak Uygurlar yerleşik yaşama geçtiler.
- Türklerin temel geçim kaynakları hayvancılıktır. Uyguarlar döneminde Çin ile ticaret önemliydi.

Yazı-Dil ve Edebiyat

- İlk alfabeyi Göktürkler kullanmıştır.
- En eski yazılı eserler Göktürkler'e ait olan Orhun Kitabeleridir.
- Uygurlar 18 harfli Uygur Alfabesini kullandılar.
- Uygurlar, kağıt kullanmışlar ve hareketli harfler yaparak matbaa yapmışlardır.

Bu döneme ait destanler

- Oğuz Kağan - Büyük Hun Devleti
- Türeyiş ve Ergenekon - Göktürkler
- Yaradılış ve Göç - Uygurlar
- Manas - Kırgızlar

- Sav : Türklerin yaşayış tarzlarını anlatır.
- Sagu : Ölenlerin arkasından söylenen sevgi konulu sözler.
- Koşuk : Savaş ve şölenlerde söylenir.

Bilim ve Sanat

- On iki Hayvanlı Türk takvimini kullandılar.
- Türkler, göçebe yaşadıkları için sanat eserleri taşınabilir şekilde yapılmıştır. Uygurlardan itibaren ise yerleşik hayata geçen Türkler, manastır, saray gibi mimari eserler yapmışlardır.
- Halı-kilim dokumacılığı, çadır önemli bir yere sahiptir.