İlk Türk-İslam Devletlerinde Kültür Medeniyet
Devlet Yönetimi
Eski Türk devletlerinde görülen hâkimiyet anlayışı devam etmiştir. Buna göre hükümdara devleti yönetme yetkisi tanrı tarafından verilmekteydi(Kut Anlayışı). Hükümdar öldükten sonra erkek çocukları tahta geçme hakkına sahipti. Bu anlayış, Türk Devletlerinde taht kavgalarının görülmesine ve devletin zayıflamasına neden olmuştur.
Hükümdar öldükten sonra tahta geçecek olan şehzadelerin devlet idaresi konusunda bilgi ve tecrübe sahibi olmaları amaçlanmıştı. Bu nedenle bazı bölgelerin idaresi meliklere verilirdi. Meliklerin yanında ise onlara hocalık yapan Atabeyler bulunmaktaydı. Devlet işleri divanda görüşülür ve karara bağlanırdı.
Ordu
Ordu onlu sisteme göre düzenlenmiştir. Orduda, birliklerin başında subaşı adı verilen komutanlar bulunmaktaydı.
Büyük Selçuklu Devletinde ordu
Hassa Ordusu : Çocuk yaşta toplanan kişilerden oluşmaktaydı.
Sipahiler : İkta sistemiyle yetiştirilen birliklerdir.
Bağlı beylik ve devletlerin askerleri: Savaş zamanında orduya katılan birliklerdir.
Büyük Selçuklularda ikta sistemi uygulanmaktaydı. Buna göre ülke topraklarının bir kısmının geliri hizmet karşılığı komutanlara verilmekteydi. Bu kişiler de elde ettikleri gelirle devlet için atlı asker yetiştirmekteydi.
Din ve İnanış
Talas Savaşından sonra İslamiyet Türkler arasında hızla yayıldı. Türkler yaşadıkları yerlerde farklı inançlara karşı saygı ve hoşgörü içerisinde davranmışlardır.
Sosyal ve Ekonomik HayatGöçebe olanlar hayvancılıkla, köylerde yaşayanlar hayvancılık ve tarımla, şehirde yaşayanlar ise ticaret ile uğraşmışlardır. Ülke toprakları üç kısma ayrılmıştır.
Has Toprak: Geliri padişaha ayrılan topraklardır.
İkta Toprak: Hizmet karşılığı devlet görevlilerine verilen topraklardır.
Haraci Toprak: Gayrimüslimlere ait olan topraklardır. Devlete harac vergisi vermekteydiler.
Mülk Toprak: Şahıslara ait olan topraklardır. Satılabilir, miras olarak başkasına geçebilirdi.
Vakıf Toprak: Gelirleri hayır kurumlarına bırakılan topraklardır. Elde edilen gelirlerle, han, hamam, saray, medrese ve kervansaray yaptırılmıştır.
Ticareti geliştirmek amacıyla kervansaraylar yaptırmışlardır. Kervansaraylarda, kervanların güvenlikleri sağlanmış ve kervan sahiplerine ücretsiz hizmet verilmiştir.
Kurulan Ahi teşkilatı ile Müslüman tüccarlara büyük kolaylıklar sağlanmıştı. Her meslek grubunun başında şeyh adı verilen kişiler bulunmaktaydı.
Dil ve Edebiyat
Karahanlı Devleti dil olarak Türkçeyi kullanmıştır. Türk-İslam edebiyatının ilk örnekleri Karahanlılar dönemine aittir. Karahanlılar döneminde yazılan eserlerden en önemlileri;
Kutadgu Bilig Yusuf Has Hacipe aittir.
Bu eser Karahanlı hükümdarı Tabgaç Buğra Hana sunulmuştur. Öğütlerden oluşmaktadır.
Divanü Lügatit Türk Kaşgarlı Mahmuta aittir.
Kaşgarlı Mahmut, bu eserinde Türkçenin Arapçadan daha üstün bir dil olduğunu ortaya koymaya çalışmıştır.
Atabetül-Hakayık (Hakikatlerin Eşiği) - Ahmed Yüknekiye aittir.
Gaznelilerde ise resmi dil Arapçaydı. Bu dönemde Firdevsi tarafından yazılan ve Sultan Mahmuta sunulan Şehname önemli bir eserdir.
Selçuklularda ise resmi dil Farsça, yazışma dili ise Arapçaydı. Bu dönemde yazılan en önemli eser, Ahmet Yesevinin (Piri Türkistan) şiirlerinden oluşan Divan-ı Hikmet isimli eseridir.
Harzemşahlarda, bilim dili Arapça, yazışma dili ise Farsçaydı. Memlükler ise resmi dil olarak Türkçeyi kullanmışlardır.
Bilim ve Sanat
Türk hükümdarları bilime önem vermiş ve bilim adamlarını korumuşlardır. Bu dönemde önemli bilginler yetişmiştir. Muhammed Farabi matematik, fizik, astronomi, mantık alanlarında eserler vermiştir. Kendisine, Muallim-i Sani (ikinci öğretmen) de denmekteydi. Bu dönemde yaşayan bilginlerden biri de İbni Sinadır. Kendisi bir filozof ve tıp alanlarında kitaplar yazmıştır. Yazdığı eserler uzun yıllar Avrupada okutulmuştur. İbni Sina, Tıbbın hükümdarı ve Avicenna adlarıyla tanınmıştır. Kitabüş Şifa, Fit-Tıp önemli eserlerindendir. Dönemin önemli kişilerinden birisi de Birunidir.
Bu dönemde çok sayıda medrese açılmıştır. Medreselerde dini ilimlerin yanında, felsefe, matematik, dersleri de okutulmaktaydı. Büyük Selçuklularda vezir Nizamül Mülkün Bağdatda açtığı Nizamiye Medresesi günümüzdeki üniversite düzeyinde eğitim vermekteydi. Bu dönemde yetişen Ömer Hayyam matematik alanında önemli bir isimdir. Melikşah adına Celali Takvimini hazırlamıştır.
Mimari alanda da önemli eserler verilmiştir. Tezhip, kakmacılık, minyatür sanatı önemlidir.
Türklerin İslamiyet’i kabulü
Türkler ve Müslümanlar ilk defa Hz. Ömer zamanında komşu oldular. Türkler ile Müslümanlar arasında yapılan ilk savaş ise Emeviler döneminde meydana gelmiştir. Emeviler döneminde uygulanan Arap milliyetçiliği nedeniyle Türklerin İslamiyet’e girmeleri gecikti.
Emeviler'den sonra kurulan Abbasiler döneminde de Müslüman Araplar ile Türkler arasında mücadeleler devam etti. Türkistan bölgesinde fatihlere devam eden Müslüman Araplar Çinliler ile mücadele ettiler. Müslüman Araplar ile Çinliler arasında yapılan Talas Savaşı’nda, Arapların yanında yer alan Türkler Çinlilerin yenilmesinde önemli bir rol oynadılar.
Talas Savaşı (751)
Nedeni
Orta Asya’nın hâkimiyeti için Araplar ile Çinliler arasında yapıldı.
Gelişimi
Türkler, Çinlilere karşı Arapların yanında mücadele ettiler. Savaşı Araplar kazandı.
Sonuçları
• Orta Asya, Çin hâkimiyetine girmekten kurtarıldı.
• Müslümanlar ile Türkler arasında yakınlaşma oldu.
• Müslümanlık, Türkler arasında hızla yayılmaya başladı.
• İlk olarak Karluk, Yağma ve Çiğil Türkleri İslamiyet’i kabul ettiler.
• Çinliler tarafından kullanılan kâğıt, matbaa Müslümanlar tarafından öğrenildi.
Türklerin İslamiyet’i kabul etme nedenleri
• İslam dini ile eski Türk inançlarının benzer olması.
• Türklerin gök-tanrı inancı ile İslamiyet’in tek Allah inancının benzeşmesi.
• Türklerin yaşamlarında temizliğe ve güzel ahlaka değer vermesi. İslamiyet ile bu yönüyle uyuşması.
• Türklerdeki fütuhat düşüncesi ile İslam’ın cihat düşüncesinin benzemesi
İlk Türk-Müslüman Devletleri
Karahanlılar (840-1212)
- İlk Müslüman-Türk devletidir.
- Karluk, Yağma, Çiğil Türkleri tarafından Orta Asya-da kurulmuştur.
- İlk hükümdarları Bilge Kül Kadir Han-dır.
- Devletin merkezi Balasagun-dur.
- En önemli hükümdarı Satuğ Buğra Han-dır. Bu dönemde İslamiyet-i kabul etmişlerdir.
- Gaznelilerle anlaşarak Samanoğulları Devleti-ne son verdiler.
- Yusuf Kadir Han-ın ölümünden sonra devlet doğu ve batı olarak ikiye ayrıldı. Doğu Karahanlılar, Karahitaylar tarafından (1211), Batı Karahanlılar, Harzemşahlar tarafından yıkıldı (1212).
Gazneliler (963-1187)
Alp Tigin tarafından Afganistan-ın Gazne şehrinde kuruldu. Devletin en parlak dönemi Sultan Mahmud zamanıdır. Hindistan-a 17 sefer düzenleyen Gazneli Mahmud, İslamiyetin burada yayılmasını sağlamıştır. Sultan Mahmud-tan sonra yerin oğlu Mesud geçti. Büyük Selçuklu Devleti ile yaptıkları Dandanakan Savaşı-nı kaybeden Gazneli Devleti zayıfladı. Gurlar tarafından yıkıldı (1187).
Büyük Selçuklu Devleti (1040 - 1157)
Oğuzlar tarafından kurulan bu devlet adını Selçuk Bey-den almaktadır. Büyük Selçuklu Devleti, Oğuzların üçok kolunu Kınık boyuna mensuptur. Oğuz Yabgusuyla arası açılan Selçuk Bey Cend şehrine gelerek Müslümanlığı kabul etmiştir. Selçuk Bey-in torunları olan Tuğrul ve Çağrı Beyler Nişabur-a yerleştiler. Gaznelilerle yaptıkları Dandanakan Savaşını (1040) kazanarak devleti kurdular. Dandanakan Savaşı ile İslam dünyasında siyesi hâkimiyet Selçuklulara geçmiştir. Büyük Selçuklu Devleti-nde İlk hükümdar Tuğrul Bey-dir. Kardeşi Çağı Bey ise ordu komutanı oldu. Tuğrul Bey tarafından devletin merkezi daha sonra Rey şehrine taşındı. Tuğrul ve Çağrı Bey döneminde Anadolu-ya akınlar yapıldı. Bu dönemde Anadolu-yu elinde bulunduran Bizans ile Pasinler Savaşı yapıldı.
Pasinler Savaşı (1048)
Nedeni
Bizans-ın Türk akınlarını sona erdirmek istemesi.
Gelişimi
Büyük Selçuklu Devleti, Rum, Ermeni ve Gürcülerden oluşan Bizans ordusunu Pasinler Ovası-nda mağlup etmiştir.
Not: Bizans ile yapılan ilk savaştır.
Tuğrul Bey, 1055 yılında Bağdat-a giderek Abbasi Halifesini Şii Büveyoğulları baskısından kurtardı. Bu olaydan sonra Abbasi Halifesi, Tuğrul Bey-e -Doğunun ve Batının Sultanı- unvanını verdi. Abbasi Halifesi, Selçukluların koruyuculuğu altına girdi.
Alp Arslan Dönemi
Bu dönemde Azerbaycan, Kuzey Irak, Suriye ele geçirildi. Bizans ile Malazgirt Savaşı yapıldı (1071).
Malazgirt Savaşı (26 Ağustos 1071)
Büyük Selçuklu Devleti sultanı Alp Arslan ile Bizans imparatoru Romanos Diojen (Romen Diyojen) arasında meydana gelmiştir.
Savaşın nedenleri
- Bizans-ın Türk akınlarına son vermek istemesi.
- Bizansın Türklerin Anadolu-daki ilerlemelerini sonlandırmak istemesi.
Gelişimi
Malazgirt ovasında yapılan savaşı Alparslan kazanır.
Sonuçları
- Anadolu-nun kapıları Türklere açıldı.
- İslam dünyası üzerindeki Bizans baskısı kalktı.
- Bizans-ın, Türkleri Anadolu-dan çıkarma ümidi azaldı
- Bizans, Türklere karşı Avrupa-dan yardım istedi. Haçlı Seferleri başladı.
- Anadolu-da ilk Türk beylikleri kurulmaya başladı.
Melikşah Dönemi
Devletin en parlak dönemidir. Devlet en geniş sınırlarına bu zamanda ulaşmıştır. Bu dönemde, Melikşah-ın en önemli yardımcısı Nizamulmülk-tür. Melikşah-ın ölümünden sonra devletin başına Sultan Sencer geçmiştir.
Sencer döneminde Karahitaylılarla 1141 yılında Katvan Savaşı yapıldı. Savaşı kaybeden Selçuklular, zayıflama sürecine girdi. Sultan Sencer Oğuzlar tarafından esir edildi. Selçuklu Devleti 4 kısma ayrıldı.
Horasan Selçukluları: Horosan-da kuruldu. Harzemşahlar tarafından ortadan kaldırıldı.
Kirman Selçukluları: İran-da kuruldu. Oğuzlar tarafından yıkıldı.
Suriye Selçukluları: Suriye-de kuruldu.
Türkiye Selçuklu Devleti: Anadolu-da kuruldu. (Türkiye Tarihi bölümünde bulabilrisiniz)
Eyyubiler (1174-1250)
Selahaddin Eyyubi tarafından Mısır-da kurulan bir Türk devletidir. Selahaddin Eyyubi döneminde, Suriye ve Irak ele geçirildi. Selahaddin Eyyubi, Haçlılarla mücadele etti. Hıttin Savaşını (1187) kazanarak Hıristiyanların elinde bulunan Kudüs-ü ele geçirdi. III. Haçlı Seferinin yapılmasına neden oldu. Selahaddin Eyyubi-nin ölümü üzerine devlet iç çekişmeler nedeniyle zayıfladı. 1250 yılında yıkıldı.
Memlükler (1250 - 1512)
Eyyubiler-e son veren Aybeg tarafından Mısır-da kurulan Türk devletidir. Mısır ve Suriye-yi ele geçirdiler. Moğollar ve Haçlılarla mücadele ettiler. Ayn-ı Calut savaşında (1260) Moğolları yendiler. Böylelikle, Mısır-ı Moğol istilasından kurtardılar. Anadolu Selçuklu Devleti-ni Moğollar-a karşı korudular. Elbistan Savaşı-nda Moğolları yendiler. Haçlıları Suriye-den tamamen çıkardılar.
Memlüklerin Anadolu-yu ele geçirmek istemeleri Osmanlı Devleti ile aralarının açılmasına neden oldu. Memlükler, Yavuz Sultan Selim döneminde yapılan Mısır Seferiyle (Mercidabık ve Ridaniye Savaşları) ortadan kaldırıldı.
